बैंक तथा वित्तीय संस्था Unit-4

 

बैंक तथा वित्तीय संस्था

 

लामो प्रश्न उत्तर :

१. केन्द्रीय बैंकका परिचय दिई यसका कुनै बोटा कार्यहरुको वर्णन गर्नुहोस् ।

उत्तर :- देशका सम्पूर्ण बैङ्क तथा वित्तिय संस्थाहरुको गतिविधि नियमित गर्ने, मौद्रिक प्रणालीको सुदृढीकरण र नियन्त्रण गर्ने उदेश्य लिएर स्थापना भएको सरकारी बैङ्कलाई केन्द्रिय बैङ्क भनिन्छ । यसलाई बैङ्कहरुको बैङ्क पनि भनिन्छ । केन्द्रिय बैङ्कका कुनै ६ बटा कार्यहरुको वर्णन यस प्रकार गरिएका छन् । 

(क) नोट निष्काशन गर्नु :- केन्द्रिय बैङ्कको मुख्य काम धातु मुद्रा एवम् कागजको नोट निष्काशन गर्नु हो । यसरी नोट निष्काशन गर्दा निश्चित प्रतिशत सुन, चाँदी, विदेशी मुद्रा र सरकारी ऋणपत्रहरु धितोको रुपमा राख्नुपर्छ । 

 

(ख) सरकारको बैस्क र सल्लाहकारको रुपमा काम गर्नु :- केन्द्रिय बैङ्क सरकारको बैङ्क भएकाले यसले नेपाल सरकारको मन्त्रालय विभाग र कार्यालयहरुका लागि आवश्यक बैङिकङ्ग सुविधा उपलब्ध गराउँछ । साथै नेपालमा नेपाल राष्ट्र बैङ्कले सरकारको बैक तथा वित्तिय क्षेत्रको विषयमा आर्थिक सल्लाहकार तथा नेपालको एजेन्टका रुपमा कार्य सम्पादन गर्दछ । 

(ग) बैरकहरुको बैरक :- केन्द्रिय बैङ्कले अन्य बैङ्कहरुको स्थापना र कार्य सञ्चालन गर्न अनुमति र स्वीकृति दिने कार्य गर्दछ । साथै अन्य बैङ्कहरुको व्याजदर निर्धारण, निक्षेप जम्मा गर्दा वा अन्य बैङिकङ्ग सुविधा प्रदान गर्दा केन्द्रिय बैङ्कले आदेश तथा सुझाव दिने कार्य गर्दछ ।

(घ) विदेशी विनिमय माथि नियन्त्रण कायम गर्ने :- सरकारको विदेशी विनिमयको निती निर्माता नै केन्द्रिय बैक हो । केन्द्रिय बैङ्कले विदेशी मुद्रा खरिद तथा बिकी गर्ने सम्पूर्ण कार्य गर्दछ र यो कार्य गर्न अन्य बैङ्कहरुलाई पनि इजाजत दिन्छ । 

(ङ) हिका व्यवस्थाको विकास गर्ने :- केन्द्रिय बैङ्कले बैङिकङ्ग कारोबार गर्न चाहने व्यक्ति वा संस्थाका लागि केन्द्रिय बैङ्कमा नियमअनुसार जमानत राखेपछि मात्र कार्य संचालन गर्ने इजाजत प्राप्त गर्छन् । आवश्यकताअनुसार बैङ्कहरुको निरीक्षण गर्ने, बैङ्कहरुलाई निर्देशन दिने बैङ्कको विकासमा सहयोग पुयाउने काम केन्द्रिय बैङ्कले गर्ने गर्दछ । 

(च) पुजीको परिचालन र राष्ट्र ऋण व्यवस्था :- केन्द्रिय बैङ्कले देशका विभिन्न भागमा छरिएर रहेका स-साना बचत रकमलाई एकत्रित गरी देश विकासका लागि पुंजी परिचालन गर्न मुद्रा बजार तथा पुंजी बजारको सृजना गर्दछ । साथै विभिन्न विकासका कार्यक्रमहरु संचालन गर्न आवश्यक

पर्ने पुंजी जुटाउन यस बैंकले सरकारको तर्फबाट विभिन्न किसिमका विकास ऋणहरु जारी गर्दछ । 

 

२. वाणिज्य बैंकको परिचय दिई यसका कुनै ६ वटा कार्यहरुको वर्णन गर्नुहोस् ।

 

उत्तर :- साधारण अर्थमा व्यापार तथा वाणिज्य क्षेत्रको विकासका लागि स्थापना भएका बैङ्कलाई वाणिज्य बैङ्क भनिन्छ । देशको उद्योग, व्यापार वा बाणिज्य क्षेत्रलाई प्रोत्साहन गर्ने, संचालन सम्बन्धी कार्यमा सहयोग पुयाउने उदेश्यले स्थापित बैकलाई बाणिज्य बैङ्क भनिन्छ । बाणिज्य बैङ्कका ६ वटा कार्यहरुको वर्णन निम्न अनुसार गरिएका छन् : – 

(क) जम्मा स्विकार गर्नु :- वाणिज्य बैङ्कले व्यक्ति वा संस्थासँग छरिएर रहेका बचत रकमलाई जम्माकर्ताहरुको नाममा विभिन्न खाताहरु खोलेर जम्मा गर्ने कार्य गर्दछ । यसरी जम्माकर्ताहरुले बचत तथा मुद्धती खातामा रकम जम्मा गर्दा निश्चित दरले व्याज प्राप्त गर्छन भने चल्ती खातामा रकम जम्मा गर्दा व्याज पाईदैन । 

(ख) ऋण प्रदान गर्नु :- वाणिज्य बैङ्कले सुन, चाँदी , हिरा, जिन्सी समान ,घर जग्गा तथा जमिन, कम्पनीको अंशको प्रमाणपत्र, शेयर आदि धरौटिका रुपमा राखि विभिन्न उद्योग, वाणिज्य तथा संस्थाहरुलाई ऋण प्रदान गर्ने कार्य गर्दछ । यसरी ऋण प्रदान गर्दा वाणिज्य बैङ्कले निश्चित व्याज रकम लिने गर्दछ । 

(ग) रकम स्थानान्तरण :- वाणिज्य बैङ्कले बैक ड्राफ्ट, टि.टि. आदिका माध्यमबाट स्वदेश तथा विदेशका विभिन्न ठाँउहरुमा चाहेको बैंक मार्फत भुक्तानी पाउने गरी रकम पठाउने वा विभिन्न ठाँउबाट रकम ल्याइदिने कार्य गर्दछ । यसरी रकम स्थानान्तरण गर्दा यस बैङ्कले निश्चित दस्तुर लिने गर्दछ। 

(घ) विदेशी विनिमय सम्बन्धी कारोबार गर्ने :- वाणिज्य बैङ्कले केन्द्रिय बैङ्कबाट अनुमति लिएर विदेशी मुद्राको खरिद तथा बिकी सम्बन्धी कारोबार र वैदेशीक व्यापारमा भुक्तानी सम्बन्धी व्यवस्था मिलाई दिने कार्य गर्दछ । 

(ङ) एजेन्टको काम गर्ने :- वाणिज्य बैङ्कले ग्राहकहरुको तर्फबाट एजेन्ट भई कम्पनीको अंश खरिद बिकी सम्बन्धी कार्यको जिम्मा लिने, अंशबाट प्राप्त हुने लाभांश संकलन गरिदिने, ऋणपत्रको व्याज बुझ्ने वा बुझाउने आदि कार्यहरु गर्दछ । यसरी कार्य गरेवापत यस बैङ्कले कमिशनका रुपमा केही रकम लिने गर्दछ। 

(च) बहुमुल्य वस्तुहरुको सुरक्षा गर्ने :- वाणिज्य बैङ्कले ग्राहकहरुको सुन, चाँदी, हिरा तथा महत्वपूर्ण कागजपत्रहरु आदि सुरक्षित रुपमा राखिदिने विशेष प्रकारको दराज वा लकर्स उपलब्ध गराउँछ । यसरी सुरक्षा प्रदान गर्दा बैङ्कले केही रकम दस्तुर लिने गर्दछ ।

 

 

३. जीवन बिमा भनेको के हो ? यसका प्रकारहरु उल्लेख गर्नुहोस् । 

उत्तर :- मानिसको मृत्यू, वृद्धावस्था र असमर्थताबाट उत्पन्न हुन सक्ने आर्थिक कठिनाईबाट बच्न गरिने बिमालाई जीवन बिमा भनिन्छ । जीवन बिमाका प्रकारहरुलाई यस प्रकार वर्णन गरिएका छन् :

(क) सावधिक जीवन बिमा :- दीर्घकालीन बचतका उदेश्यले निश्चित अवधिका लागि गरिने बीमालाई सावधिक जीवन बीमा भनिन्छ । 

(ख) आजीवन जीवन बिमा :- विमितको मृत्युपछि मात्र उसका हकवालाहरुले एकमुष्ट रकम भुक्तानी पाउने गरी गरिएको बिमालाई आजीवन जीवन बिमा भनिन्छ। 

(ग) बालबच्चाको शिक्षा र विवाह सम्बन्धी सावधिक जीवन बिमा : – आफ्ना बालबच्चाहरुलाई राम्रो शिक्षा उपलब्ध गराउन वा उनीहरुका विवाहका लागि आवश्यक रकमको व्यवस्था गर्न अभिभाबहकद्वारा गराइने बिमालाई बालबच्चाको शिक्षा र विवाह सम्बन्धी सावधिक जीबन बिमा भनिन्छ। 

(घ) म्यादी जीवन बिमा :- छोटो अवधिको लागि गरिने बिमालाई म्यादी जीवन बिमा भनिन्छ । अल्पकालीन ऋण भुक्तानी गर्नका लागि सुरक्षा प्रदान गर्ने उदेश्य म्यादी जीवन बिमाको हो । 

(ङ) अग्रिम भुक्तानी सावधिक जीवन बिमा :- यो बिमा सावधिक जीवन बिमा जस्तै हो यसमा १५ वर्ष, २० वर्ष र २५ वर्ष गरी तीन प्रकारले जीवन बिमा गरिन्छ।

 

अतिछोटो प्रश्न उत्तर :

१. वित्तिय संस्थाको अर्थ लेख्नुहोस् ।

उत्तर :- विभिन्न क्षेत्रमा छरिएर रहेको पुँजीलाई वचतका रुपमा संकलन गरी आवश्यक क्षेत्रमा लगानी गर्ने संस्थालाई वित्तीय संस्था भनिन्छ । 

२. दुईओटा वित्तीय संस्थाको प्रकार लेख्नुहोस् ।

उत्तर :- दुईओटा वित्तिय संस्थाको प्रकार निम्न छन् ।

 (क) बैंक Banky

(ख) बिमा Insurance)

३. आदेश चेक भनेको के हो?

उत्तर :- चेकमा तोकिएको व्यक्तिलाई मात्र रकम भुक्तानी दिने चेकलाई आदेश चेक (Order Cheque) भनिन्छ । 

४. रेखादिकत चेक वा कस चेक भनेको के हो?

उत्तर :- चेकको वायाँपट्टिको माथिल्लो कुनामा दुई समानान्तर रेखा तानी दुई रेखाको बिचमा Account Payee Only लेखेको चेकलाई रेखांकित चेक भनिन्छ । 

५. बाहक चेक भनेको के हो?

उत्तर :- जुन सुकै व्यक्तिलाई पनि बैङ्कले भुक्तानी दिने चेकलाई वाहक चेक भनिन्छ । 

६. रेखाडिकत चेकमा तुरुन्त रकम झिक्न पाइन्छ कि पाइदैन ।

 

उत्तर :- रेखाडिकत चेकबाट तुरुन्त प्राप्त हुँदैन । पहिला आफ्नो बैक खातामा जम्मा गर्नुपर्छ । 

७. चेकको अनादर वा अप्रतिष्ठा भनेको के हो?

उत्तर :- कुनै कारणवस बैङ्कले चेकको रकम भुक्तानी गर्न अस्विकार गर्दछ भने यसलाई चेकको अनादर भनिन्छ । 

८. विमा भनेको के हो?

उत्तर :- मानव जीवनमा आइपर्ने विभिन्न प्रकारका अनिश्चितता र जोखिमबाट छुटकारा दिलाउनको लागि आएको आवधारणालाई बिमा भनिन्छ । 

९. विमाका कुनै दुई प्राथमिक कार्यहरु लेख्नुहोस् ।

उत्तर :- बिमा कुनै दुई प्राथमिक कार्यहरु निम्न छन् : – 

(क) निश्चितता प्रदान गर्नु

(ख) सुरक्षा प्रदान गर्नु 

१०.बिमा कति प्रकारका छन् ?

उत्तर :- बिमा मुख्य गरी दुई प्रकारका छन् : – 

(क) जीवन बिमा Life Insurance)

(ख) निर्जीवन बिमा (Non Life Insurance)

११.नेपाल बैंक लिमिटेडको स्थापना कहिले भएको हो ?

उत्तर :- नेपाल बैंक लिमिटेडको स्थापना वि. सं. १९९४ सालमा भएको हो। 

१२.केन्द्रिय बैरकको स्थापना सर्वप्रथम कहिले भएको हो।

उत्तर :- केन्द्रिय बैंकको स्थापना सर्वप्रथम स्विडेनमा सन् १६५६ मा भएको हो । 

१३. बेलायतमा केन्द्रिय बैङ्कको स्थापना कहिले भएको हो ?

उत्तर :- बेलायतमा केन्द्रिय बैङ्कको स्थापना सन् १६९४ मा भएको हो । 

१४. नेपाल राष्ट्र बैकको स्थापना कहिले भएको हो ?

उत्तर :- नेपाल राष्ट्र बैङ्कको स्थापना वि. सं. २०१३ साल बैशाख १४ गते भएको हो । 

१५. नेपालको पहिलो बैक कुन हो ?

उत्तर :- नेपालको पहिलो बैक नेपाल बैक लिमिटेड हो। 

१६. नेपालको सबैभन्दा पुरानो वाणिज्य बैकको नाम लेनुहोस् ।

उत्तर :- नेपालको सबैभन्दा पुरानो वाणिज्य बैङ्कको नाम राष्ट्रिय वाणिज्य बैंक । स्थापना वि. सं. २०२२) हो। 

 

१७. नेपाल राष्ट्र बैंकले निष्कासन गरेको सबैभन्दा ठूलो नोट कति रुपियाँको हो।

उत्तर :- नेपाल राष्ट्र बैंकले निष्कासन गरेको सबै भन्दा ठूलो नोट १,००० रुपैयाँ हो। 

१८. नागरिक लगानी कोष भनेको के हो?

उत्तर :- सर्वसाधारण जनता तथा संस्थागत रुपमा कार्यरत कर्मचारी वर्गलाई बचत गर्न प्रोत्साहित गरी लगानीका अवसरहरु बढाउन तथा पुँजी

बजारको विकासमा गतिशिलता ल्याउने उदेश्यले स्थापना गरिएको वित्तिय संस्थालाई नागरिक लगानी कोष भनिन्छ । 

१९. नेपालमा नागरिक लगानी कोषको स्थापना कहिले भएको हो ?

उत्तर :- नेपालमा नागरिक लगानी कोषको स्थापना २०४७ साल चैत्र ४ गते भएको हो । 

२०. कर्मचारी सञ्चय कोषले गर्ने कुनै एउटा काम लेख्नुहोस्।

उत्तर :- कोषमा रकम सञ्चय गर्ने सञ्चयकर्ताको कोष कट्टी रकमको अधावधिक हिसाब राखी विवरण उपलब्ध गराउने काम कर्मचारी सञ्चय कोषको एउटा काम हो। 

२१. नेपालको केन्द्रिय बैकको नाम के हो ?

उत्तर :- नेपालको केन्द्रिय बैङ्कको नाम नेपाल राष्ट्र बैंक हो । 

२२. नेपाल राष्ट्र बैंकको गभर्नरको नियुक्ती कसले गर्छ ?

उत्तर :- नेपाल राष्ट्र बैङ्कको गभर्नरको नियुक्ती नेपाल सरकारले गर्छ । 

२३. बैक भनेको के हो?

उत्तर :- रुपैयाँ पैसाको कारोबार गर्ने कानुन बमोजिम सङगठित संस्थालाई बैक भनिन्छ । 

२४. बैक ड्राफ्ट भनेको के हो ?

उत्तर :- बैङ्क ड्राफ्ट भनेको एक बैङ्कले आफ्नो शाखा, उपशाखा या एजेन्सी बैकलाई तोकिएको रकम तोकिएको व्यक्ति, फर्म, वा कम्पनीलाई भुक्तानी गर्नु भन्ने बैंक आदेश हो ।